Σκεφτείτε ένα παιδί, που χοροπηδάει στον καναπέ του σαλονιού. Ή μητέρα του του φωνάζει να κατέβει από τον καναπέ. Δεν του λέει τίποτα άλλο. Έτσι το παιδί πηγαίνει να χοροπηδήξει στο κρεβάτι του, και η μητέρα του εκνευρίζεται που κάνει πάλι τα ίδια.
Αν το δείτε όμως από την οπτική του παιδιού, δεν είχε εντολή να μη χοροπηδήξει στο κρεβάτι, άρα δεν ήξερε ότι απαγορεύεται. Όταν κάνει κάτι και του το απαγορεύουμε, ξέρει απλά να μην κάνει αυτό το συγκεκριμένο, αλλά όχι τι ακριβώς θέλουμε να κάνει. Και εδώ μπαίνει η επιστήμη της ανάλυσης συμπεριφοράς, με την επιβράβευση και την τιμωρία.
Το πρώτο που πρέπει να κατανοήσουμε, είναι ότι το τι είναι επιβράβευση για κάποιον άλλο δεν το κανονίζουμε εμείς. Αν κάθε φορά που κάναμε κάτι επιθυμητό μας έδιναν κάτι που μας αρέσει, κάποια στιγμή θα δεχόμασταν να το κάνουμε ακόμα και αν δεν μας το υπόσχονταν από πριν, απλά επειδή ξέρουμε πως όταν κάνουμε το συγκεκριμένο πράγμα, υπέροχα πράγματα συμβαίνουν. Αυτό το λέμε ‘θετική επιβράβευση’, κάνω κάτι και ως αποτέλεσμα γίνεται κάτι καλό για εμάς. Έχει όμως και μία άλλη μορφή. Όταν συμβαίνει κάτι ενοχλητικό, και με μια συμπεριφορά μου το κάνω να φύγει, πάλι επιβράβευση είναι για αυτή τη συμπεριφορά. Για παράδειγμα αν κάποιος παίζει ενοχλητική δυνατή μουσική και ζητήσω να σταματήσουν και όντως το κάνουν, επιβραβεύθηκε η δράση μου να ζητήσω να σταματήσουν τη μουσική. Αυτό το λέμε ‘αρνητική επιβράβευση’, έκανα κάτι και σταμάτησε να γίνεται κάτι κακό.
Οι λέξεις ‘θετική’ και ‘αρνητική’ δεν έχουν τις έννοιες του καλού και κακού αντίστοιχα, αλλά του ‘φέρνω’ και ‘σταματάω’. Όταν το σκεφτόμαστε έτσι, είναι εύκολο να διαχωρίσουμε τι είναι κάθε φορά. Είναι ένα διασκεδαστικό κουίζ που μπορείτε να παίξετε με τον εαυτό σας στην καθημερινότητά σας και έτσι να γίνετε αναλυτές και της δικής σας συμπεριφοράς, και να ανακαλύψετε τι σας κινητοποιεί τελικά για όλα αυτά που κάνετε. Έτσι είναι ευκολότερο να καταλάβουμε τους ανθρώπους γύρω μας και τα παιδιά μας, και γιατί κάνουν ό,τι κάνουν, οπότε ξέρουμε και τι χρειάζεται να αλλάξουμε σε αυτό, ή να τους δώσουμε κίνητρο να κάνουν κάτι άλλο, που θέλουμε εμείς.
Τι συμβαίνει λοιπόν με την τιμωρία; Πάλι έχουμε θετική και αρνητική, με τους ίδιους όρους: στη θετική τιμωρία ‘φέρνω’ κάτι (δυσάρεστο για τον άλλον), και στην αρνητική τιμωρία του σταματάω κάτι (κάτι ευχάριστο). Αν ένα παιδί παίζει συνέχεια στο κινητό του αντί να διαβάζει, και οι γονείς του το κρύβουν, έχει αρνητική τιμωρία (έχασε κάτι που ήθελε). Όταν παρκάρουμε παράνομα και ‘τρώμε’ πρόστιμο, έρχεται δηλαδή κάτι κακό για εμάς.
Όταν λοιπόν ένα παιδί δεν κάνει αυτά που θέλουν οι γονείς του, τότε μπορεί να το τιμωρήσουν. Στην περίπτωση αυτή, το παιδί θα θυμώσει, και είναι πιθανό να θυμώσουν και οι γονείς με την αντίδρασή του, και έτσι ξεκινάει ένας κύκλος όπου η κάθε πλευρά θυμώνει με τις δράσεις της άλλης. Αυτό γίνεται συχνά σε περιπτώσεις όπου τα παιδιά έχουν τα πάντα ως αυτονόητα και οι γονείς τους τα τιμωρούν με την αφαίρεση κάποιων ευχάριστων αντικειμένων (όπως το tablet) ή ακριβών δραστηριοτήτων. Επιπλέον, εφόσον το παιδί δεν έχει να κερδίσει κάτι, αφού έχει ήδη τα πάντα, ματαιώνεται για τις ανεπιθύμητες συμπεριφορές του χωρίς να έχει την ευκαιρία να ανταμειφθεί για τις σωστές και έτσι, αντί να προσπαθεί για τη χαρά της ανταμοιβής, λειτουργεί απλά στη βάση της αποφυγής της τιμωρίας. Αντίθετα, όταν δίνεται στο παιδί ένας στόχος για τον οποίο πρέπει να δουλέψει για να τον κερδίσει, για παράδειγμα με καλούς βαθμούς ή σωστή συμπεριφορά, τότε μαθαίνει πως η σωστή συμπεριφορά επιβραβεύεται και έχει κίνητρο να προσπαθήσει, ενώ τονώνεται και η αυτοπεποίθησή του βλέποντας πως τα καταφέρνει.
Η επιστήμη της ανάλυσης συμπεριφοράς είναι ένας πολύτιμος σύμμαχος ώστε να κάνουμε το παιδί μας να χαίρεται να συνεργάζεται μαζί μας και να καταλαβαίνει τι θέλουμε από αυτό. Έτσι, είναι πιο σίγουρο για το τι περιμένουμε από αυτό και, αντί να βρει πονηρούς τρόπους να αποφύγει την τιμωρία για να κάνει αταξίες, προτιμάει να κερδίσει ανταμοιβές για να κάνει αυτά που θέλουμε από αυτό. Και δεν υπάρχει μεγαλύτερη ανταμοιβή για ένα παιδί, από την αγάπη των γονιών του και την ηρεμία και την καλή διάθεση στο σπίτι! Ας τα βοηθήσουμε όλοι μαζί, επιστήμονες και γονείς σαν ομάδα, ώστε να πετύχουμε ακριβώς αυτό!
